Opinie: Geef ons schone lucht edelachtbare
Sanne De Clerck betreurt dat de strafklacht van de actiegroep ‘Recht op lucht’ geseponeerd is. Het Antwerpse stadsbestuur doet wel degelijk te weinig tegen luchtvervuiling.
Dit opiniestuk verscheen in De Standaard op 17 november 2021. (https://www.standaard.be/cnt/dmf20211116_98086736)
Vervuiling met fijn stof heeft in 2019 ongeveer 6.500 vroegtijdige overlijdens veroorzaakt in ons land (DS 15 november). Die levens hadden in theorie gered kunnen worden als de 27 EU-lidstaten de laatste nieuwe luchtkwaliteitsnormen van de Wereldgezondheidsorganisatie gehaald hadden. In België gaat het om 54 procent, of ongeveer 3.500 overlijdens die vermeden hadden kunnen worden. Wie is verantwoordelijk voor die overlijdens en hoever reikt die verantwoordelijkheid?
Afgelopen mei hebben meer dan 350 Antwerpenaars onder de noemer ‘Recht op Lucht’ een strafklacht ingediend bij het Antwerpse parket. Ze vroegen aan de procureur des Konings om een onderzoek te voeren naar de gezondheidsschade die de luchtvervuiling in de stad heeft veroorzaakt en om de verantwoordelijke overheden daarvoor te vervolgen voor de correctionele rechtbank.
In de strafklacht vermeldden ze dat de Europese Commissie België al in 2011 op de vingers heeft getikt, omdat de luchtkwaliteit, onder andere in Antwerpen, niet aan de Europese richtlijnen voldoet. Tien jaar later haalt Antwerpen nog steeds niet alle wettelijk vastgelegde normen.
Schuldig verzuim
In Europa zijn er – met succes – al verschillende klimaatzaken voor burgerlijke rechtbanken gevoerd. Maar Recht op Lucht koos voor de strafrechtelijke weg. De actiegroep stelt dat het falende luchtkwaliteitsbeleid niet alleen een burgerlijke fout is, maar ook aanleiding geeft tot misdrijven, zoals slagen en verwondingen en schuldig verzuim. Sinds de wet van 11 juli 2018, die de strafrechtelijke immuniteit van overheden opheft, kunnen publiekrechtelijke rechtspersonen, zoals de federale staat, de gemeenschappen en de gewesten of de lokale besturen, strafrechtelijk aansprakelijk gesteld worden.
Nadat de klacht was ingediend, volgde een uitnodiging voor een gesprek met de procureur des Konings. Dat is ongebruikelijk. De communicatie met het parket verloopt meestal schriftelijk. Rechtstreekse contacten tussen de procureur des Konings en een procespartij vinden in dit praktijk helaas maar zelden plaats. De uitnodiging was veelbelovend en belichaamt de meer menselijke aanpak die Justitie graag wil uitdragen. Jammer genoeg luidde het onderhoud met de procureur niet het begin, maar meteen het einde van de strafprocedure in. We kregen te horen dat de klacht geseponeerd werd zonder dat er een inhoudelijk onderzoek had plaatsgevonden. Het parket stelt dat er in deze zaak onmogelijk sprake kan zijn van een misdrijf.
Dat de strafrechtelijke deur slotvast blijft in een dossier waarin overlijdens vermeden hadden kunnen worden, doet de wenkbrauwen fronsen. Dagelijks dienen mensen voor ‘minder’ voor de strafrechtbank te verschijnen. Dat er in deze zaak geen schuldig verzuim is, kun je vanuit juridisch oogpunt niet zomaar bijtreden. Van dat misdrijf is er sprake wanneer iemand het nalaat een ander te helpen die in groot gevaar verkeert, terwijl je kon helpen zonder jezelf in gevaar te brengen. Klassiek gaat het over situaties waarbij bijvoorbeeld voorbijgangers iemand met een acuut hartfalen op straat aan zijn lot hebben overlaten. Maar de omschrijving van het misdrijf schuldig verzuim laat ruimte voor een breder toepassingsgebied. Kan een gebrekkig beleid rond luchtkwaliteit geen aanleiding geven tot zo’n strafbaarstelling?
War on air pollution
Fijn stof is gevaarlijk voor de gezondheid, dat staat buiten kijf. De overheid verzuimt aan haar hulpverleningsverplichting door na te laten maatregelen te nemen die de luchtkwaliteit verbeteren en zo de gevaarlijke toestand doen verdwijnen. Een misdrijf vereist een opzet. De dader moet het misdrijf met andere woorden gewild hebben. Volgens het parket wringt daar het schoentje. Zij stellen dat het Antwerpse stadsbestuur de gezondheid van zijn burgers niet bewust wil schaden en er bijgevolg geen sprake kan zijn van het misdrijf schuldig hulpverzuim.
Je zou de theorie van de risicoaanvaarding daartegenin kunnen brengen. Hoewel de overheid niet specifiek de intentie heeft om de gezondheid van haar burgers te schaden, weet zij dat het nefaste gevolgen kan hebben als ze de luchtkwaliteitsnormen niet respecteert. Door daar niet passend naar te handelen, aanvaardt zij het risico dat die gevolgen intreden, waardoor de opzet om een misdrijf schuldig verzuim wel degelijk aanwezig is.
We betreuren dat dit debat rond de strafrechtelijke verantwoordelijkheid niet in de rechtbank gevoerd kon worden. De war on air pollution is nog niet voor meteen. Hoelang blijft de strafrechtelijke deur voor klimaatzaken nog gesloten? Er beweegt veel op dit vlak. Denk aan de initiatieven om het misdrijf ecocide op te nemen in het Belgische strafwetboek. Misschien is het slechts een kwestie van tijd voor overheden in klimaatzaken ook op de beklaagdenbank zullen moeten plaatsnemen.
Sanne De Clerck
Advocaat, behartigt de strafrechtelijke belangen van de actiegroep Recht op Lucht.